2011/10/27

Δημιουργική γραφή



Τι είναι η «δημιουργική γραφή» και γιατί «δημιουργική»; σαν να υπάρχει και «μη δημιουργική»!

Κάποιοι κρατούσαν ημερολόγιο… σε κάποια φάση της ζωής τους. Όχι τυχαία. Άλλοι κρατούν ακόμη, έστω κι αν δεν γράφουν τακτικά. Αλλά οι περισσότεροι από 'μας έχουν θελήσει να γράψουν έστω και μια φορά στη ζωή τους μια κουβέντα, ένα σημείωμα, μία υπενθύμιση έστω... Έτσι για να μην πάρει τα λόγια τους ή τις σκέψεις τους ο αέρας. Ίσως για υπάρχουν κάπου φυλαγμένα. Ίσως για να μιλήσουν σε κάποιον αλλά ποτέ δεν το έδωσαν… σαν να μην υπήρχε πλέον λόγος!
Και ποιοι δεν έγραψαν σε κάποιο λεύκωμα για να «μιλήσουν», να δώσουν το στίγμα τους στους άλλους;
Και πόσοι δεν θα ήθελαν να έχουν λάβει ένα γράμμα, ένα μήνυμα, κάποια στιγμή στη ζωή τους από ένα πρόσωπο που έχει ιδιαίτερη σημασία γι'αυτούς;
Αλήθεια όμως τι θέλουμε να πούμε; τι είναι αυτό το τόσο σημαντικό που θέλουμε να μοιραστούμε ή αντίθετα να το κρύψουμε αλλά να υπάρχει;

Στην ανθρωπότητα, η γραφή δεν είχε ποτέ την αποκλειστική χρήση για την καταγραφή της γνώσης. Άνθρωποι ανά τους αιώνες μοιράστηκαν επίσης τις σκέψεις τους, την ιδεολογία τους, τις ελπίδες τους, τα συναισθήματα τους, τις ανάγκες τους... Γιατί πάνω απ'όλα η γραφή είναι μια οργάνωση αυτού που θέλω να πω, ότι κι αν είναι αυτό.
Τι είναι όμως αυτό που θέλω να πω;
Και γιατί να το γράψω;
Γράφω σημαίνει επίσης  πως θα ήθελα να μοιραστώ με τον άλλο, έστω κι αν αυτός ο άλλος... είναι ο ίδιος μου ο εαυτός!

Παραδοσιακά η ψυχολογία (και μέσω της επιστήμης και οι ψυχολογικές θεραπείες που έλκουν την καταγωγή τους από αυτή) ασχολείται με την ομιλία. Με όσα εκφέρονται και εκφράζονται προφορικά (είναι άρρηκτα συνδεδεμένη δηλαδή με τον σχηματισμό λέξεων) και λιγότερο ίσως με τη μη λεκτική επικοινωνία, ότι και αν μπορεί να περιλαμβάνει αυτή. Οι άνθρωποι όμως λειτουργούν και πέρα από κάθε λεκτική ιδέα και εννοιολογικό σχήμα.
Αλλά δεν είναι καθόλου σπάνιο, στο πλαίσιο θεραπείας να λάβουμε κάποιο γραπτό. Μπορεί να είναι ένα σύντομο μήνυμα, ένα όνειρο, μία επιστολή που δεν στάλθηκε ποτέ, μια σελίδα ημερολογίου… Προσπαθώ λοιπόν να κατανοήσω πως εντάσσεται στο πλαίσιο της θεραπείας του και τι θέλει να πει;

Η ομιλία αναπτύσσεται στον άνθρωπο μία φάση της ζωή του που η νευρο-ψυχολογική του ωρίμανση το επιτρέπει, όπως όλα όσα θα συμβούν στην εξέλιξη του άλλωστε. Είναι η φάση η οποία χαρακτηρίζεται κατεξοχήν από τη δυνατότητα του παιδιού να αναπτύσσει μία δυαδική σχέση: είτε ασχολείται με τη μητέρα του ή τον πατέρα του ή τον αδελφό του ή κάποιον άλλο. Αλλά έχει ακόμη δυσκολία να συναλλάσσεται ταυτόχρονα με τουλάχιστον δύο άλλα πρόσωπα.
Αυτό οι γονείς μπορούν να το διαπιστώσουν όταν το μικρό παιδί απευθύνεται είτε στο έναν είτε στον άλλο, παράδειγμα, για να ικανοποιήσει κάποιο αίτημά του. Όταν δεν θα τα καταφέρει με τον ένα, απευθύνεται στον άλλο.
Και μέσα από την προσπάθεια αυτή, μέσα από την λεκτική επικοινωνία εισάγεται σιγά-σιγά στον κόσμο των «τριών» και λίγο αργότερα παρουσιάζει αργά και σταθερά αυτό που αναγνωρίζουμε ως «κοινωνικοποίηση» του παιδιού.
Αντίστοιχα, η γραφή αναπτύσσεται σε  μία επόμενη φάση της ζωής του παιδιού, μέσα στην οποία θα κορυφωθεί η κοινωνικοποίηση περνώντας μέσα από τη δυνατότητα επικοινωνίας με τον «άλλο», όχι όμως ως δεύτερο πρόσωπο (μόνο) αλλά ως τρίτο.
- «Αν κάποιος, μαμά, …» και έτσι πλέον μπορεί να μιλάει υποθετικά για τον εαυτό του ως να μιλάει για κάποιον άλλο, κάποιον τρίτο.
Έτσι θα μπορέσει να «μεταθέσει» τις δικές του ευθύνες στον άλλο, λέγοντας «δεν φταίω εγώ, εκείνος φταίει…» και έτσι θα μπορέσει να «προβάλει» και τα δικά του συναισθήματα στον άλλο: «ο Νίκος δεν με αγαπάει… γιατί με αφήνει πάντα μόνη να μαζέψω τα παιχνίδια και μαζεύω και τα δικά του» και πολλά άλλα παρόμοια.

Επίσης παρατηρούμε πως μέσα από τη γραφή, έχουμε αναπτύξει, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο, κάποιες επιπλέον δυνατότητες οργάνωσης της σκέψη μας. Εκεί, οι συνειρμοί δεν δουλεύουν τόσο ελεύθερα ίσως όπως στον προφορικό λόγο αλλά συνεχίζουν να υπάρχουν μέσα από μία ροή όπου μπορεί να συνυπάρχει ταυτόχρονα το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον και να τοποθετούμαστε (συναισθηματικά, με σκέψεις, ανάγκες και στάσεις) χωρο-χρονικά.

Η γραφή είναι μία πολύ προσωπική δημιουργία, εξίσου σημαντική και όχι λιγότερο ψυχοσωματική (συμμετέχει ψυχή και σώμα) ως δραστηριότητα απ'ότι ο προφορικός λόγος. Η γραφή είναι και αυτή μέρος του λόγου (προφορικός λόγος).
Δυστυχώς όμως, η γραφή αναπτύσσεται κυρίως μέσα από το σχολείο και τη διαδικασία της μάθησης. Και λέω δυστυχώς γιατί όλοι δεν κατάφεραν ίσως να αναπτύξουν μία ικανοποιητική σχέση με τη γραφή, ίσως γιατί έχει συνδυαστεί με τη «μη δημιουργική» χρήση της.
Σαν ένα σύντομο διάνθισμα αυτού που λέω σας προτρέπω να διαβάσετε ένα περιστατικό που θα μπορούσε να είναι ανέκδοτο αλλά δεν είναι και περιγράφει ανάγλυφα το γεγονός ότι τα βιώματά μας μέσα στο σχολικό περιβάλλον μπορεί να είναι πολύ διαφορετικά απ’όσο θα θέλαμε (ή και θα είχαμε ανάγκη) να είναι και ωστόσο χωρίς να έχει συμβεί απαραίτητα κάτι δραματικό!
Το πρωτάκι που βιώνει ακόμη και έως τιμωρία την παραμονή του στην αίθουσα, παρόλο που κάνει ότι του ζητήσουν, δεν μπορεί να είναι αστείο.
Το σχολείο, ακόμη και σήμερα που οι γνώσεις μας για την διαδικασία της μάθησης ( και τους μηχανισμούς της) και την νευρο-ψυχολογική ωρίμανση του ανθρώπου που τους υποστηρίζει, με πρωτεργάτη τον Piaget και τους άλλους μελετητές και ερευνητές που ακολούθησαν, είναι πολύ μεγάλες και σημαντικές, συνεχίζουμε να τις αγνοούμε περιφρονητικά, μετατρέποντας το σχολείο από έναν εξαιρετικό χώρο μάθησης, δημιουργίας και κοινωνικοποίησης, στο εντελώς αντίθετό του!
Αλλά αυτό, αν και δεν είναι άσχετο από το θέμα μας, είναι μία μεγάλη ιστορία. Το αναφέρω μόνο για να δείξω πως η σχέση μας με τη γραφή μπορεί να έχει υποστεί μεγάλες αλλοιώσεις, παραμορφώσεις και να έχει ταλαιπωρηθεί τελικά αρκετά, μεγαλύτερες ίσως απ'όσες έχει υποστεί η ομιλία μας (με αυτό το περίφημο: «μίλα σαν άνθρωπος...» που έχουν ακούσει κάποιοι), μετατρέποντάς την σε κορβανά, ορισμένες φορές.

Επιστρέφοντας στη δημιουργική γραφή και πιο συγκεκριμένα στον τρόπο με τον οποίο μπορεί να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο στην κατανόηση του εαυτού μου και των άλλων, μέσα από ένα βιωματικό εργαστήριο, όπως αυτό που οργανώνουμε με τη συνάδελφο Αθηνά Σύφαντου, θα προσθέσω επίσης πως η ιδέα ότι τα  δημιουργήματα  των καλλιτεχνών αντικατοπτρίζουν την δική τους πραγματικότητα είναι πλέον κοινή. Ωστόσο δεν ήταν πάντα έτσι. Επιστημονικά χρειάστηκε, για να διαπιστωθεί και να τεκμηριωθεί, να φτάσουμε στα μέσα του 19ου αιώνα. Ένας ερευνητής (Burckhardt 1855) της ιταλικής αναγέννησης μελετά τότε τα έργα τέχνης και τα συσχετίζει με την ατμόσφαιρα της εποχής και την προσωπικότητα του κάθε καλλιτέχνη, βασισμένος σε ιστορικά στοιχεία. Βλέπει δηλαδή τη δημιουργία (ως αντικείμενο μελέτης και) ως προσωπική κατάκτηση τοποθετημένη μέσα στο ιστορικό πλαίσιο (κοινωνικό και πολιτικό).
Η μελέτη αυτή εξέπληξε πολλούς άλλους ερευνητές της  εποχής του και χάρη στην δική του συνεισφορά έχουμε σήμερα μία διαφορετική οπτική ματιά για τους δημιουργούς πολλών έργων και σίγουρα μία διαφορετική προσέγγιση στην ιστορία και την κριτική της τέχνης. Έχουμε μία διαφορετική ανά-γνωση των δημιουργών μέσα από τα έργα τους, τα δημιουργήματά τους.
Όπως όμως η ανάλυση ενός έργου (ζωγραφικού πίνακα, γλυπτού, μυθιστορήματος κ.α.)  μπορεί να μας οδηγήσει στην αντίληψη άγνωστων πτυχών του δημιουργού του, έτσι και η ανάλυση του δικού μας γραπτού δημιουργήματος μπορεί να φωτίσει, στον καθέναν από ΄μάς  άγνωστες πτυχές του δικού μας εαυτού και μέσω αυτών να μας βοηθήσει στην καλύτερη γνώση του εαυτού μας.

Η Α.Σύφαντου για να εξηγήσει με απλό τρόπο ένα από τα πολλά μονοπάτια που μπορούμε να ακολουθήσουμε στην προσπάθειά μας αυτή να χρησιμοποιήσουμε τη γραφή ως εργαλείο ανάλυσης λέει:
«Όταν ήσαστε παιδιά παίξατε ποτέ το παιχνίδι με τα σύννεφα;
Απαραίτητη προϋπόθεση τα μεγάλα χνουδωτά σύννεφα πάνω στο γαλανό φόντο του ουρανού. Μπορούσες να ξαπλώσεις στο γρασίδι με ένα φίλο και να κοιτάς τα σύννεφα μέχρι να «δεις» κάτι. Αν προσπαθούσες πολύ για αρκετή ώρα, μπορούσες να δεις όλων των ειδών τα ενδιαφέροντα πράγματα: ζώα, δράκους, το πρόσωπο ενός γέρου... Πολύ συχνά ήταν αδύνατο να δείξεις στο φίλο σου τι ανακάλυψες. Αυτό ακριβώς που είδες, μπορείς να το δεις μόνο εσύ.
Γιατί είδες αυτά τα πράγματα;
Γιατί πρόβαλες στον ουρανό κάτι από τον εαυτό σου…».

Σκεφτείτε τον τρόπο με τον οποίο προσπαθείτε να κατανοήσετε ένα όνειρό σας. Δεν αναζητούμε μήπως μέσα σε αυτό έχουν μεταμφιεστεί οι ανάγκες, τα συναισθήματά ή και οι πιέσεις που αισθανόμαστε τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή από το περιβάλλον; Με τον ίδιο τρόπο ακριβώς, μόνο που εδώ το κάνουμε με ανοιχτά μάτια, μέσα από μία ιστορία που πλάθουμε μιλάμε για μας.

Τα ερεθίσματα από μόνα τους (τα σύννεφα στο παράδειγμά μας) μπορεί να θεωρηθούν ως «ουδέτερα ερεθίσματα», ενώ ο τρόπος με τον οποίο ένα άτομο τα αντιλαμβάνεται και τα οργανώνει θεωρείται μία επέκταση (μία προβολή), του χαρακτηριστικού τρόπου αντίληψης και οργάνωσης ή των ξεκάθαρων συμβάντων της καθημερινής ζωής του.

Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι προσπαθούν να καταλάβουν ένα διφορούμενο ή αδόμητο ερέθισμα, βασίζοντας την ερμηνεία τους γι' αυτό στις ανάγκες τους, τα συναισθήματα, τις ανησυχίες, τις εσωτερικές τους συγκρούσεις, τις προηγούμενες εμπειρίες και τον τρόπο σκέψης τους εν γένει.


Η γραφή και η ανάλυσή της, αξιοποιώντας τους μηχανισμούς που συντελούνται κατά τη δημιουργία της, ανοίγει ένα παράθυρο σε σκέψεις, συναισθήματα, εμπειρίες και βιώματα, τα οποία δεν έχουμε το χρόνο ή τα μέσα για να επεξεργαστούμε. Με τον τρόπο αυτό, η γραφή «αποδιώχνει την αμεσότητα του πραγματικού» και μας ελευθερώνει. Μέσα στο παιχνίδι αυτό της απόκρυψης και της αποκάλυψης, η πλοκή της ιστορίας δεν είναι παρά μια πρόφαση…
Τελικά, ένας επιπλέον τρόπος να ξαναδούμε την προσωπική μας ιστορία και η γραφή να γίνει δημιουργική ή αν θέλετε να γίνει "βιωματική γραφή".